Dromen van een pelgrimage voor klimaatgerechtigheid

Al gehoord van COP 21 Parijs? Nee? Tot voor enige dagen zei het mij ook niets. 'COP 21 Parijs' blijkt te staan voor 21e Conference of Parties. Eind 2015 komen gedelegeerden uit bijna alle landen in Parijs bijeen voor de volgende klimaatconferentie van de VN. Er moet een vervolg komen op het zogenaamde Kyoto-protocol uit 1997. Je kan dan denken aan afspraken over het snel verminderen van de CO2-uitstoot, het vergroten van de gezamenlijke weerbaarheid tegen klimaatverandering en de financiering van activiteiten daarvoor in de ontwikkelingslanden door de rijke landen. En dat alles om de opwarming van de aarde onder de twee graden te houden. Dat is niet alleen een economische en politieke noodzakelijkheid, maar ook een morele en ethische kwestie. Om die reden willen christelijke kerken en andere religies in de komende tijd tal van activiteiten organiseren om aandacht te vragen voor het klimaatvraagstuk. Ongetwijfeld zal dit onderwerp ook een rol spelen in de encycliek over de schepping, die paus Franciscus deze zomer uitbrengt.

Pelgrimage van gerechtigheid en vrede

De Wereldraad van Kerken heeft in 2013 besloten om de jaren tot aan de volgende Assemblee in 2021 te typeren als een 'pelgrimage van gerechtigheid en vrede'.  De pelgrimage fungeert als een soort paraplubegrip voor al haar activiteiten, zoals het conciliair proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping dat deed eind jaren tachtig. Het begrip is stevig verankerd in het christelijk geloof. "Onafhankelijk van onze confessie of denominatie," aldus de Wereldraad, "is ons begrip als christenen dat het leven een pelgrimage is, geleid naar een beloofd doel door en met God." De pelgrimage dus als metafoor voor de levensweg, Het onderweg zijn staat dan ook voorop: "Als medepelgrims reizen we samen, elkaar kennend en elkaars kwetsbaarheid beschermend, elkaar gastvrijheid verlenend en genade, en luisterend naar elkaar, bereid om risico's te nemen en we besluiten samen welke nieuwe terreinen we binnentrekken."
Of zoals Fernando Enns zegt op de website van de Raad van Kerken: "Bedoeling van deze pelgrimage is kerken uit te nodigen bewust te worden van de spirituele wortels die je drijven tot het werken aan vrede en recht. De vraag naar waar de pelgrimage naar toe gaat... de bedoeling is nu juist dat je gewoon op weg gaat, op reis  zonder van te voren te weten hoe de reis verloopt, of waar  je precies uitkomt. Dat is juist een diepe spiritualiteit. Een fysieke pelgrimage onderneem je ook niet perse voor het doel, het gaat om de reis. En je hoopt maar dat het je iets leert over God, onderweg, al kan het zijn dat je er onderweg maar weinig bij voelt. Zo is dat met deze pelgrimage ook: op reis gaan met dit thema, zonder te weten waar naar toe die reis gaat. Je hoopt dat je iets zult leren van elkaar en  dat je zult leren hoe je tot vrede en grotere rechtvaardigheid komt."

Pelgrimage voor klimaatgerechtigheid

Als het thema van de pelgrimage deze jaren zo centraal staat binnen de Wereldraad van Kerken is het niet zo vreemd, dat bij het nadenken over actiemiddelen om het publiek te betrekken bij COP 21 ook gedacht is aan een fysieke pelgrimstocht naar Parijs. In een aantal buurlanden bestaan al concrete plannen om een dergelijke pelgrimstocht te houden. Sommige pelgrims willen gaan lopen, anderen houden meer van fietsen. Hoewel het initiatief vanuit de Wereldraad van Kerken afkomstig is, zijn bij een aantal initiatieven ook rooms-katholieke bisdommen en NGO's actief betrokken.
Een pelgrimage voor klimaatgerechtigheid kent verschillende doelen, zoals:

• het uiten van grote bezorgdheid voor de toekomst van Gods wereld
• het tonen van gezamenlijke, multireligieuze steun voor klimaatgerechtigheid
• het oproepen tot het bereiken van een ambitieus resultaat tijdens de COP 21 onderhandelingen en daarna
• het vertellen van geloofsverhalen waarom mensen gedreven zijn naar Parijs te lopen
• het  bidden en bezinnen bij plaatsen van pijn en belofte onderweg

Engeland

In Engeland wordt er bijvoorbeeld over gedacht om in Canterbury te starten en dan grotendeels de Via Francigena, de oude pelgrimsweg van Canterbury naar Rome, te volgen  om uiteindelijk in Parijs uit te komen. Onderweg zou dan b.v. gereflecteerd kunnen worden bij gebieden die geregeld overstromen, windmolenparken en de vluchtelingenkampen bij Calais (klimaatvluchtelingen).
De fietspelgrimstocht is in tweeën geknipt. Van 29 tot en met 31 augustus 2015 fietsen de pelgrims van Londen naar Newhaven om de draad in december weer op te pakken en van Dieppe naar Parijs te rijden.

Duitsland

In Duitsland hebben de kerken de voorbereidingen voor een oecumenische pelgrimstocht voortvarend opgepakt. Katholieke bisdommen en evangelische landskerken en allerlei katholieke en protestantse organisaties werken daarbij nauw samen. In maart gaat zelfs een speciale website de lucht in.
De Duitsers hebben een globale route uitgezet die van Flensburg loopt via Trier en Metz naar Parijs. Als de pelgrims half september starten in Flensburg kunnen zij in twaalf weken naar Parijs lopen en op tijd aankomen voor de grote bijeenkomst op 6 december. Pelgrims hoeven niet de hele afstand te lopen. Mensen kunnen zich ook voor een of meerdere dagen aansluiten. Waarschijnlijk komt er ook nog een zuidelijke tak, die vanuit  München vertrekt en in Trier aanhaakt op de hoofdroute.
In deze maanden vinden er in de regio's waar de pelgrimstocht doorheen komt allerlei bijeenkomsten plaats om de pelgrimage voor te bereiden: het bepalen van de pleisterplaatsen (met etappes van ongeveer 20 kilometer); het vaststellen van de plaatsen van pijn en belofte, waar speciale bezinningsmomenten kunnen worden gehouden; het regelen van onderdak; het bedenken van avondprogramma's op de pleisterplaatsen e.d. De opkomst bij deze bijeenkomsten is verrassend goed. Daar zal zeker toe hebben bijgedragen, dat b.v. in Westfalen de preses van de Evangelische Kerk van Westfalen en de bisschoppen van Paderborn en Munster een gemeenschappelijke oproep hebben gedaan om mee te werken aan deze oecumenische pelgrimstocht.

Intermezzo: pelgrimeren voor gerechtigheid en vrede

Het model van een pelgrimage voor klimaatgerechtigheid zou vragen kunnen oproepen als: is zo'n pelgrimage niet een protestdemonstratie in een religieus jasje? Instrumentaliseer je zo niet het pelgrimeren voor politieke doeleinden? En is dit wel een pelgrimage? Kenmerkend voor een pelgrimstocht of bedevaart is toch, dat het een individuele of collectieve tocht naar een heilige plaats is met het doel daar God of het heilige te ontmoeten?  Wat is er heilig aan Parijs als vergaderplaats voor COP21?
Een paar gedachten ten antwoord. Pelgrims hebben altijd verschillende motieven gehad om op pelgrimstocht te gaan. Niet iedereen ging voor eigen zielenheil of genezing op pad. Mensen ondernamen ook een pelgrimstocht voor de genezing van familieleden of anderen. Achterblijvers vroegen hen om onderweg en in het bedevaartsoord voor hen te bidden. Ook nu nog doen zelfs niet zo kerkelijke pelgrims die op weg zijn naar Santiago de Compostela de ervaring op, dat mensen die zij onderweg ontmoeten hen vragen straks voor hen te bidden of een kaars op te steken. De vredesbeweging Pax Christi is voortgekomen uit gebedskruistochten die kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk gehouden werden voor de verzoening tussen Frankrijk en Duitsland. Vaak gingen deze tochten naar bekende bedevaartsoorden als Lourdes, Vezelay of Rocamadour. Maar de tocht was zelf ook al een getuigenis - een teken van verzoening (en soms aanstoot) voor de mensen die men onderweg ontmoette.
Een belangrijk doel van elke pelgrimstocht is, dat mensen door de ontmoetingen met God en met de anderen, onderweg en op de heilige plaats, gesterkt worden om hun leven hernieuwd invulling te geven.

Brede opvatting

In hun boek 'To be a pilgrim' hanteren Barbara Butler en Jo White (2002) een breed begrip van pelgrimeren. Daaronder vallen niet alleen de tochten naar heilige plekken of erkende bedevaartsoorden, maar ook reizen naar elke bestemming, die betekenisvol is voor pelgrims, ja, zelfs de reizen zonder bestemming die Brandaan en andere Keltische monniken ondernamen. Ze wijden een hele sectie aan pelgrimeren voor gerechtigheid en vrede en nemen daarin ervaringsverhalen op van vredeswerkers, ontwikkelingswerkers in de Derde Wereld en een reisverslag van een Anglicaanse bisschop in Palestina. Twee verhalen zijn voor ons onderwerp van bijzonder belang:

• de pelgrimage tegen armoede, die Church Action on Poverty organiseerde van augustus tot oktober 1999. Pelgrims liepen van Iona naar Londen, van Holywell naar Cardiff en van St David's naar Cardiff. De startpunten zijn bekende Britse bedevaartsoorden, de eindbestemmingen de centra van politieke macht in Engeland en Wales. Het doel van de pelgrimage was aandacht te vragen voor de uitroeiing van armoede in het Verenigd Koninkrijk in 2020. "Zeven mensen begonnen vanaf Iona, waaronder een werkloze, en duizenden voegden zich onderweg bij hen, waarmee het mogelijk de grootste anti-armoede demonstratie werd sinds de mars van Jarrow naar Londen in 1936. De pelgrims werden onderweg onthaald met muziek, bijeenkomsten en toespraken. In de plaatsen waar zij langs kwamen werden armoedeproblemen aan de orde gesteld, die soms onbekend waren voor de gewone bezoekers. Ze kampeerden onderweg, of overnachtten in parochiezaaltjes of zelfs kerkgebouwen."( p. 219)
• onder het motto 'wandel lokaal en denk globaal' werd als onderdeel van een weekend over de wereldarmoede in Yorkshire een wandeling georganiseerd. De deelnemers luisterden onderweg naar korte verhalen over de lokale geschiedenis, afgewisseld met meditaties over mensen die wereldwijd in armoede leven.

Recent voorbeeld

Een meer recent voorbeeld is de pelgrimage voor vrede en gerechtigheid die in 2013 in Groot-Brittannië werd gehouden tegen de aanschaf van nieuwe Trident-kernraketten. Het idee hiervoor ontstond tijdens een interreligieuze dienst in Hexham. De pelgrimage startte met Pinksteren 2013 (zondag 19 mei) op Iona en eindigde op Trafalgar Square op zaterdag 20 juli 2013. De tocht bood aan lokale kerken en vredesgroepen talrijke mogelijkheden om in de plaatselijke pers de kwestie van de Trident-raketten en bredere kwesties van sociale en economische gerechtigheid aan de orde te stellen.
Maar de organisatoren benadrukten bovenal, dat "de pelgrimage een gelegenheid biedt om ons gemeenschappelijk menszijn te bevestigen en te vieren: om met elkaar onderweg voedsel te delen, kameraadschap, bemoediging, verhalen en muziek, vreugde te midden van grimmigheid - onze visie van een eerlijker, meer genereuze toekomst voor iedereen, gebaseerd op samenwerking en onderlinge steun in plaats van het voortbestaan van de meest aangepasten of de rijksten."

Een Nederlandse pelgrimage voor klimaatgerechtigheid?

Sinds begin dit jaar komen ook in Nederland enige kerkelijke organisaties en NGO's op het gebied van milieu en ontwikkelingssamenwerking bijeen om plannen te maken voor activiteiten op weg naar COP21. Daarbij kan je zowel denken aan activiteiten om het publiek te mobiliseren als lobbyen bij politici. Een pelgrimage voor klimaatgerechtigheid behoort ook tot de mogelijkheden, maar niet alle protestanten lopen warm voor een pelgrimstocht. Luther en Calvijn moesten in hun tijd niets van pelgrimeren hebben en hebben de bedevaarten, waar ze dat konden, zo snel mogelijk afgeschaft. Die erfenis raak je niet zo snel kwijt. Toch hoop ik dat het gaat lukken. Een pelgrimage voor klimaatgerechtigheid biedt een unieke kans om spiritualiteit en maatschappelijke betrokkenheid met elkaar te verenigen. De toekomst van de aarde is dat wel waard. De tijd tikt door, maar de voorbeelden uit het buitenland geven ook praktische suggesties om hier inhoud aan de pelgrimage te geven. Het aardige is, dat dit model een raamwerk biedt, dat lokaal verder ingevuld kan worden. Wat zijn in onze buurt interessante plaatsen van pijn en belofte (hoop) op het gebied van klimaatgerechtigheid en duurzaamheid? Wat zijn interessante initiatieven of groepen om hierbij te betrekken? Kunnen we de moskeeën en andere religies hierbij betrekken?
Het lijkt me ook een uitdaging om deze pelgrimstocht een echte pelgrimstocht laten zijn door ook aandacht te besteden aan gebed en spiritualiteit. Een pelgrimsboekje met allerlei teksten en gebeden zou hierbij behulpzaam kunnen zijn. Zo'n boekje zou ook een rol kunnen spelen bij bijeenkomsten rond de pelgrimage of in kerkelijke gemeenschappen, die niet aan de route liggen maar toch in gebed en met andere activiteiten willen meedoen.



Gebruikte literatuur:

Barbara Butler en Jo White (red), To be a pilgrim. A comprehensive guide, Kevin Mayhew Ltd, Buxhall, 2002

Een theologie van pelgrimeren

Op 16 januari 2015 hield Peter Schmidt de oecumenelezing 2015 in Utrecht. Die was gewijd aan het thema pelgrimeren vanwege de 'Pelgrimage van gerechtigheid en vrede' van de Wereldraad van Kerken. Schmidt bekende zelf weinig praktische ervaring met pelgrimeren en bedevaarten te hebben. Des te meer is hij thuis in Bijbel en theologie. Dat leidde tot een benadering van 'pelgrimeren', die dieper ging dan het weergeven van de wederwaardigheden tijdens een tocht naar een welbepaald heiligdom. Hij wilde vooral de theologische dimensie van pelgrimeren verkennen.

Het aanvaarden van de vreemdheid

Voor Abraham betekende de lange tocht niet enkel een fysiek wegtrekken uit Haran naar het onbekende Kanaän, aldus Schmidt. In het licht van zijn vertrouwensavontuur met zijn God was de tocht ook een wegtrekken uit zijn vertrouwde beeld van wie en wat God was. En Als Abraham dacht, dat hij het nu wel begreep, ging de ontlediging telkens een stap verder. Totdat God hem zelfs vroeg zijn dierbaarste zoon op te geven (Gen. 22). Dit hoofdstuk is volgens Schmidt het eerste hoofdstuk in de bijbel waar iemand God God laat zijn, en elk zelfgemaakt beeld van God achter zich laat. “Gód zal voorzien” - niet mijn beeld van God, niet mijn idee van hoe God zou moeten zijn om goed over te komen. Met Abraham begint wat eeuwen later de eerste zaligspreking zal worden: de armoede van geest, de enige plek waar we God kunnen vinden. De armoede die we niet zelf kozen of programmeerden, maar die er komt omdat ons zoveel vertrouwde dingen uit handen worden geslagen.
Diezelfde beweging komen we ook tegen in andere bijbelverhalen (exodus, ballingschap, Jezus in de evangelies, Paulus). Schmidt ziet dat als het eerste basiskenmerk van pelgrimeren: het aanvaarden van de vreemdheid. "De woorden pelgrim en pelgrimage stammen van het Latijnse woord peregrinus, peregrinare. Daarin steken de elementen ‘per’ en ‘ager, agri’: peregrineren is door de akkers en velden trekken. De Latijnse betekenis is eigenlijk niet die van bedevaarder, maar van ‘vreemdeling’. In de Latijnse Vulgaatvertaling van Hiëronymus wordt in de Thora de vreemdeling steevast met peregrinus weergegeven. Dat is een belangrijke associatie. Wie pelgrim is, wordt allereerst voor een tijd vreemdeling. Je hebt het vertrouwde verlaten, je bent niet meer thuis. Maar daarover klonk ook een woord in de Thora: Je moet de vreemdeling goed behandelen want je bent het zelf geweest. Dat komt eigenlijk neer op wat de Bergrede eeuen later zal formuleren: behandel de ander zoals je zou verlangen dat hij jou behandelt. Het is, dat weten wij, in Jezus’ ogen de samenvatting zelf van de hele Thora en profeten."

De weg en de bestemming

Als tweede basiskenmerkt ziet Schmidt de paradoxale relatie tussen de tocht en de bestemming.
Het denken over de aard van de bestemming is vandaag een van de grootste uitdagingen aan ons geloof. Schmidt: "Tot voor kort was de bestemming, ook al konden we er geen echt beeld van vormen, voor alle gelovigen duidelijk. Het was de hemel, in elk geval een werkelijkheid elders, en na de dood. Het ging uiteindelijk helemaal niet om deze wereld. Het wezenlijke lag jenseits, het diesseits was per slot van rekening bijzaak. En toch bestond ook hier de onopgeloste paradox, want het korte diesseits besliste toch over je eeuwige bestemming, hemel of hel! De vraag die zich daarbij toen al stelde, maar nu veel acuter dan toen, is deze: is alle inzet voor de wereld dan uiteindelijk slechts een tijdpassering, vermits het toch allemaal vergaat? Is het niets anders dan een oefening, een tentamen dat eigenlijk even goed een ander had kunnen zijn? Was het niet de reden waarom de kerken zowel de grote armoede als de schandalige rijkdom onder de wil van God konden catalogeren? De armen hadden hier voor een korte tijd pech, de rijken troffen het, maar na de dood zou God de lat gelijk leggen, bijvoorbeeld met een langer vagevuur voor de rijken… Wat is dan de verhouding tussen inzet voor een betere wereld (onze tocht) en de bestemming? " Kortom, als alles gaat om de eindbestemming, wat doe je dan nog onderweg?
Maar het benadrukken van het onderweg zijn en de tocht belangrijker vinden dan de bstemming is ook niet zonder problemen: "Is niet alles wat men vandaag hoort, ook in kerkelijke verkondiging, gericht op het beter maken van de wereld? Meer gezondheid, minder armoede, meer gerechtigheid, meer vrede…? Is de bedoeling niet dat we van de wereld a better place maken, waar het voor zoveel mogelijk mensen zo goed mogelijk toeven is? Maar is de andere kant van deze medaille, of liever een natuurlijk uitvloeisel van dit streven dan niet dat het verlangen om deze wereld voor een andere te ruilen gaat eroderen? Waarom nog een andere wereld? En is die er wel? "

Schmidt ziet de oplossing voor deze paradox in de taal van Mt 25,31vv. en 1 Kor 13. Deze taal zegt: agapè, dat moet de tocht én de bestemming zijn. God is agapè, zal de auteur van de Eerste Johannesbrief schrijven. We weten niet waar onze hoop concreet op gericht staat. Eén ding weten we wel met zekerheid: we kùnnen niet blijven staan; we moeten altijd weer onze tent opbreken. De tocht is essentieel, want anders is er geen aankomstplek. De tocht is binnenwerelds en kan niet anders dan binnenwerelds zijn, en we moeten ons tot bloedens toe voor meer gerechtigheid, meer vrede inzetten. Aan de bestemming kunnen we niet bouwen, wel aan de weg.
Met de liefde als tocht én bestemming legt Schmidt theologisch een stevig verband tussen pelgrimeren en diaconie/caritas. Dat is een mooie aanvulling op een eerdere blog over pelgrimeren en diaconie.

Toetje: Pelgrimage vanuit de verbeelding

Schmidt is ook de auteur van een boek over 2000 jaar Christus in kunst en cultuur. De uitnodiging voor de oecumenelezing beloofde tevens een kunstzinnige en cultuur-analytische benadering van pelgrimeren. De kunst kwam evenwel wat minder aan bod dan verwacht.  Schmidt toonde alleen het Lam Gods van de gebroeders Van Eijck. De hoofdvoorstelling is ontleend aan de Apocalyps en toont een hemelse liturgie rond het Lam Gods. Opvallend is de Domtoren van Utrecht, die deel uitmaakt van het Hemelse Jeruzalem (een toevoeging van Jan van Scorel?). Van overal vandaan komen mensen hier naar toe. Op de zijpanelen staan verschillende groepen mensen, links de politici (de rechtvaardige rechters) en de ridders van Christus (kruisvaarders en gekroonde hoofden), rechts de kluizenaars en de pelgrims.

Als we wat meer inzoomen op het rechterpaneel, dan zien we dat de stoet pelgrims wordt aangevoerd door een reusachtige Christoffel, de beschermheilige van de reizigers. Achter hem loopt een pelgrim die de insignes van de drie grote pelgrimages op zijn kleding draagt. Op zijn hoed herkennen we de tekens van Jeruzalem (Kalvarieberg) en Compostela (Jacobsschelp). Op zijn mantel wordt Rome aangeduid door een perkamenten 'brieveken van Veronike' met een geschilderd beeld van het Heilig Aanschijn. Als symbool van de Romebedevaart volstond de Veronike. Van Eijk heeft de sleutels van de Heilige Stad er niet bijgevoegd. De drie pelgrimstekens vormen een weloverwogen en sprekende synthese van het pelgrimeren in de samenvoeging van de drie allergrootste pelgrimages van de christenheid.